lunedì 15 aprile 2019

DILÈMMAS ORTOGRÀFICOS

Las ortografías romànicas non solamente coinciden en lo uso de lo alfabèto latino[1], mais altrosí en la voluntate de continuare la traditione gràfica latina. Per cuesto, paraulas como campo, cera, civetate, coppa et curare se escriven, en totas las lenguas romànicas, con <c> (cf. Lat. campum, ceram, civitatem, cuppam, curare) malgrado havere en romance pronuntiationes divèrsas dependèndo de la vocale sequènte: a, o, u vs. e, i (en latino, sèmpre [k])[2].

Non obstante, en altros detallîos las ortografías romànicas non presèntan cuesta unanimitate. Hi ha múltiples differèntias, que en parte son lo resultato de divergèntias evolutivas en las estructuras de las lenguas mesmas. Mais en parte hi èst altrosí arbitrarietate. Et cuesto pone dilèmmas en la codificatione de lo nelatino, como los sequèntes:   

  • Accentuatione: La escriptura de lo rumèno non permette ad lo lectore sapere en que sillaba recade la fòrtsa (mobilă, mobiaut mobilă?). La ortografía italiana, en cambio, usa signos diacríticos sopre las vocales por marcare las paraulas oxítonas (cit, perché, pe, etc.) mais non distingue entre paroxítonas et preparoxítonas (rubrica aut rubrica?). Finalemente, portughese, castellano et catalanao disponen de precisos et efficièntes sistèmas que transcriven la accentuatione en cata paraula, usando et omettèndo diacríticos.

  • Apertura vocàlica: Los signos diacríticos son usatos altrosí por transcrivere la apertura de las vocales e et o en las lenguas romànicas que distinguen entre /e, ɛ/ et entre /o, ɔ/. Lo francese ha, per exèmplo, <é> por [e] (hétérogénéité) et <è> por [ɛ] (koinè), mais de altra parte representa tanto [e] quanto [ɛ] con <e, ë, ef,...> (essayer, erre; canoë, noël; clefs, chefs;...). Lo portughese ha una ortografía menos complèxa (non ha 56 grafías divèrsas por [ɛ] como lo francese), mais marca la apertura de cuestas vocales solamente en parte de las paraulas, non per exèmplo en bestia: con [e] ‘animale’ aut con [ɛ] ‘arma’? Las grafías catalana et italiana facen la distinctione en las paraulas que ja han uno diacrítico por lo accènto de intensitate (donque, plus casos en catalano que en italiano)[3]. Finalemente, la ortografía occitana ha lo sistèma plus preciso: permette sapere la apertura en totas las paraulas.

  • Valore de la léttera <j>: La i lònga aut jota reprèsenta divèrsos sònos en las ortografías romànicas. Originariamente èra una variante ornamentata de <i>, mais deveniu una nòva léttera en lo sècolo xvi, ad propòsta de lo humanista italiano Gian Giorgio Trissino. En italiano represènta traditionalemente lo sòno [j] (como en latino, et cosí en las lenguas slavas de escriptura latina et en las germànicas, exceptuando lo anglese), si bène con cueste uso se consèrva acora de manaria limitata (especialemente en qualques nomes pròprios como Jacopo, Jesolo, etc.), generalemente substituita per <i> (iena, notaio, Savoia, etc.). En las altras ortografías romànicas represènta lo sòno que en las respectivas lenguas continúa la i initiale latina (per exèmplo, en Lat. iocum): [ʤ > ʒ] (Por. jogo, Cat. joc, Fra. jeu, Rum. joc) et [ʒ > χ] (Cas. juego). Lo italiano ha altrosí [ʤ] mais usa lo díagrafo <gi> (gioco).   

  • N palatale: Quasi toto lo romance, includèndo las sèx grandes lenguas romànicas, presènta (aut presentava anticamente) lo sòno [ɲ]. Non obstante, las grafías usatas por representare cuesse sòno son múltiples: <nh / ñ / gn / ny>. Lo portuguese profecta la léttera muta hacca como “nota” por indicare que la consonante prèvia non ha lo sòno habituale. Cuesta grafía, prestata de los tropadores occitanos, èst conventionale, non ha una base fonètica. En cambio, las altras lenguas se basan en anticos sònos de onde sí sorgiu [ɲ]:

    • La antica sequèntia [nn] explica Cas. <ñ> (abbreviatura de <nn>): Lat. annu(m) > Cas. año. Cuesta optione potería havere essuto elècta altrosí por lo catalano. 

    • [gn] explica Fra. Ita. <gn>: Lat. pugnu(m) > Ita. pugno. Cuesta optione potería havere essuto elècta altrosí por lo portughese, lo castellano et lo catalano.

    • [nj] explica Cat. <ny>: Lat. aranea(m) > Cat. aranya. Cuesta optione potería havere essuto elècta per las altras lenguas, ja que en totas ellas la sequèntia [nj] produce [ɲ] (actualemente [j] en rumèno: râie). Uno díagrafo equivalente, et plus etimològico, potería havere essuto <nj>, quanto menos en italiano, onde <j> se lege [j][4].

  • <h> etimològica: Lo sòno /h/ despareu de la lengua latina en època romana, mais allora la escriptura con <h> ja se haveva consolidato et, donque, se conservau como léttera muta (con qualques vacilationes, como en humerus / umerus). Las ortografías romànicas continúan cuesta vècla traditione, mais en divèrsos grados, como mòstra la sequènte tabèlla que contène las 10 paraulas hereditarias panromànicas que havevan <h> en latino:

  • Como se vede, catalano et francese son las lenguas que plus haccas mutas presèntan en lo vocabulario hereditario, castellano et portughese ne han qualques menos, italiano pauchíssimas (solamente onde la léttera èst útile por distinguere homòfonos: o, ho; a, ha), et lo rumèno necuna[5]. Los resultatos son semelantes en lo vocabulario prestato grecolatino[6], mais cui lo rumèno presènta uno 50 % de haccas (sonantes) et lo italiano prescinde de cuesta léttera complètamente.

De una altra parte, altrosí los usarios han preferèntias gràficas divèrsas. Entre las personas interessatas ad la communicatione pan- et interlatina, qualques aman las grafías etimològicas (typo, theatro, etc.), que recòrdan lo latino et lo grèco, altras, en cambio, sostènen una ortografía fonèmica, plus regulare, que prescinde de anticas distinctiones que ja non son relevantes en la pronuntiatione actuale (tipo, teatro, etc.). 
Como deve actuare la ortografía neolatina?





[1] Las grafías <ç, ş, ţ> exsistèntes en qualque(s) lengua(s) romànicas non son, pròpriamente, nòvas létteras, mais létteras complementatas con signos diacríticos (cf. <á, à, â, ă, ã>.

[2] Una parte de lo sardo consèrva la pronuntiatione [k] ante e, i.

[3] Por [ɛ, ɔ] en italiano foron propòstas las létteras grècas <ɛ, ω> per lo humanista Gian Giorgio Trissino, en la soa Ɛpistola del Trissinω de le lettere nuωvamente aggiunte ne la lingua Italiana. Non obstante, ad differèntia de altras propòstas soas, cuesta non fou sequita. En cambio, posterioremente lo Alfabèto Fonètico Internationale adoptau <ɛ> per [ɛ].

[4] Sí ha exsistito uno dígrafo con <j>: <lj> por [ʎ] (per exèmplo, en volja, normalemente grafiato voglia) en italiano fou una altra de las innovationes propòstas per Trissino.

[5] Lo rumèno, de facto, non pòte usare <h> como léttera muta perqué, en cuesta lengua, lo sòno /h/ exsiste en prèstetos de altras lenguas (et, como consequèntia, altrosí en prèstetos latinos).


[6] Fra. 95 %, Cat. 70 %, Por. 70 % Cas. 50 %, Rum. 50 %, Ita. 0 %. Son los resultatos de 10 prèstetos grecolatinos con <h>: abhorrere, prohibere, adhaerentem, humanitatem, hypocondriam, hypothecam, harmoniam, Helena, hieroglyphiká (gr.), hyacinthum. Una mòstra majjore possíbilemente reducería lo resultato portughese, ja que cui <h> non exsiste en casos como Por. anelar, inabitável.

Nessun commento:

Posta un commento