sabato 9 marzo 2019

CUESSSA ET NON QUESSA?


Pedro Aráoz Olivos nos demanda sopre uno cambio gràfico en lo neolatino: “Cuessa e non quessa?”


Salve, Pedro! Bòna observatione. En qualques paraulas escriptas en neolatino initialemente con <qu->, Vía Neolatina ha propòsto recèntemente cambiare la grafía ad <cu->: cueste, cuesse, cuelle (demonstrativos) et cui, cua (advèrbios). En plus, ha ajjunto variantes complètas con <eccu->: eccueste, eccuesse, eccuelle, eccuí, eccuà. Provarao de explicare per qué la nòva grafía èst conveniènte.


Lo latino haveva lo advèrbio ecce, et la soa variante eccum. En la lengua culta, la prima fòrma fou clàssica, la seconda arcaica et tardiva. En la lengua vulgare, specialemente rurale, se usava eccum. Cueste èst lo ètimo de Ita. ecco, lo principale continuatore de lo advèrbio en romance.  


Con ecce- aut eccum- como primo elemènto, lo latino creau uno gruppo de compòstos, de los quales totas las lenguas ne han conservato qualques. Ècco los ètimos, con los soos descendèntes:  


Como se observa, una parte de los descendèntes consèrva la grafía etimològica et una altra parte la ha cambiato per <qu>. La distributione èst quasi equilibrata en la lengua actuale, ad favore de la seconda grafía.  


De questas doos escripturas, la etimològica està presènte en totas las lenguas, la innovatora manca en francese et rumèno, cosí como en sardo. 


Los continuatores de ecce- se escriven totos con <c>. Los continuatores de eccum- se grafían con <c> aut, majoritariamente, con <qu>. Lo cambio ad <qu> se èxplica per extensione de la grafía usata por representare las mesmas sequèntias sonoras en altras paraulas: en italiano, /kw/ como en quale, quando, quattro, Pasqua, etc.; en portughese, castellano et catalano, /k/ + e aut i como en que, qui, queto, quèrere, quíndece, etc.


Lo neolatino continúa compòstos de eccum-, que son majoritarios en romance. La soa escriptura con <c> èst conveniènte en los sequèntes sènsos:

  • Èst la única presènte en totos los romances en los compòstos de ecce- aut eccum-.
  • Èst etimològica.
  • Èst mèdia, jaque approxima gràficamente los continuatores de eccum- ad los continuatores de ecce-: cui, entre Por, Cas, Cat aquí et Cat ací, Rum aci, Fra ci.
  • Evita la grafía estrannîa <cqu> (aut <qqu>!) en las variantes lòngas (que englòban las fòrmas con aqu- en por., cas. et cat. et con ac- en rum.), onde lo neolatino deve presentare la consonante dople: eccueste, eccuesse, eccuelle, eccuí, eccuà.  
  • Mòstra mellîore la relatione de totos cuestos compòstos con lo advèrbio ècco.

Como conclusione, la <cu> non èst una grafía ideale en neolatino, perqué en los continuatores de eccum-  la grafía majoritaria èst <qu> et non se usa <cu> por representare /kw/ (sí en altras paraulas, como Cas cuerpoIta cuorpo, et por // en Fra cuisine). En plus, se introduce una differèntia entre cuesta et questione, que se pronuntian con /kw/ equalemente, si bène non en totos los romances.

Non obstante, la escriptura etimològica permette evidentiare la relatione entre lo advèrbio ècco et los soos compòstos, et <ccu> evita la grafía estrannîa <cqu> en las variantes complètas. En plus, si nos fixamos tanto en los compòstos con eccum- quanto en los de ecce-, la grafía etimològica permette connectare las fòrmas romànicas entre si (et con las latinas) et èst la única presènte en totos los romances. 

martedì 5 marzo 2019

TROPANDO LA LÈPRE


“Me placerea saper segundo que criterios se determina in neolatino que le forma panromanic commun a:

  • Espaniol trovar (parola disusate in le senso de incontrar)
  • Aragonese trobar
  • Catalano trobar
  • Occitano trobar
  • Francese trouver
  • Vallon trover
  • Picardo tuvoèr
  • Burguinion trovai
  • Corsicano truvà
  • Istriot truvà
  • Italiano trovare
  • Siciliano truvari

deberea esser, (neo.) tropare? Io non incontra alicun lingua romance que se serve de *tropare pro exprimer le concepto de 'incontrar', 'trovar'. [...] Como se systematisa le vocabulario neolatino?”


Salve, Nicholas. Gratias per la toa acuta demanda, molto bène formulata. Vedo que ès molto observatore. Te explico per qué lo neolatino presènta tropare et non trobar(e) aut trovar(e), mais ante èst necessario tractare altras paraulas, por contextualizzare.  

Por nomenare cueste simpàtico animale, lo neolatino presènta la fòrma lèpre (de lèpore), que englòba et explica las variantes romànicas hereditarias:

  • por. lebre,
  • cas. liebre,
  • cat. llebre,
  • fra. lièvre,
  • ita. lepre,
  • rum. iepure.

Lo neolatino articula cuessas variantes attravèrso de las sequèntes correspondèntias:

  1. l- > ll- (en cat.)
  2. è en síllaba apèrta > ie (en cas., fra., rum., ita.)
  3. -p- intervocàlica (aut entre vocale et qualques consonantes) > -b- (en por., cas., cat.) > -v- (fra.)  
  4. una vocale interiore rètro lo accènto > _ (en totos los romances, con divèrsa frequèntia).

Correspondèntias como cuestas se verifican, generalemente, en moltas paraulas hereditarias:

  1. laco, lege, lino, lopa, luna, etc.
  2. mèle, fèle, pède, etc.
  3. capestro, capra, coperire, crepare, jenépero, lopa, ripa, sapone, etc.

Èst gratias ad relationes de cuesto tipo que potemos considerare lo romance una unitate et proponere por toto elle uno stàndarde commune. En plus, permetten ad lo usuario relationare lo neolatino con lo soo romance, sentire-lo como pròprio et apprendere-lo plus facilemente. 
  • La lopa tropa una/uno lèpre et una capra en la ripa (neo.).
  • La lloba troba una llebre i una cabra en la riba (cat.). 
  • La louve trouve un lièvre et une chèvre sur la rive (fra.).

Donque, en lèpre lo neolatino presènta -p-, malgrado essere -b- majoritaria (por., cas., cat.). La solutione -p- èst la englobante. Èst, de facto, la fòrma protoromànica, et ancora se consèrva en lo romance orientale, que include lo italiano et lo rumèno.



Infelicemente, en qualques paraulas como tropare, lo italiano et/aut lo rumèno stàndarde non consèrvan variantes con -p-. Lo mesmo problema affècta ad qualques paraulas con -t- et -k-:

  • tropare, arripare, accapare, trepallîo;
  • matre, patre;
  • acora, alècre, pacare, equale, sequire

Las circumstantias son divèrsas en cata/omne caso:

La paraula napo, per exèmplo, ha en rumèno la fòrma nap (con p), mais lo italiano presènta lo derivato navone, con una -v- pròpria de los romances norde-italianos (èst, donque, uno prèsteto), que ha substituito lo antico napo, la fòrma indígena. Independèntemente de cuesta circumstantia particulare de lo italiano, en neolatino havemos napo, con -p-. De facto, en sardo continúa exsistèndo napu (con -p-). 
 
La [k] originale de pacare se conservava en lo vecloto pakur et se consèrva ancora en lo rumèno împăca, paraula que non obstante presènta lo prefixo îm- (de època ja romànica, secondo lo dictionario etimològico de Cioranescu 1966) et uno sènso conservatore ('pacificare'). En cambio, lo italiano presènta la fòrma pagare (con -g-). Independèntemente de cuestas circumstantias particulares de lo rumèno (prefixo et sènso) et lo italiano (-g-), en neolatino havemos pacare con -c- (et con lo sènso generale actuale de 'correspòndere bènes, servitios, etc. con denario').

La paraula sapere presènta en italiano cuesssa mesma fòrma sapere (con -p-), mais ha desapparuto en rumèno (que ha preservato en cambio lo latino scire). Independèntemente de cuesta circumstantia particulare de lo rumèno, en neolatino havemos sapere con -p-.

La paraula matre ha desparuto en rumèno, et en italiano presènta la fòrma madre (con -d-), uno prèsteto de lo norde que ha substituito lo antico matre. Independèntemente de cuestas circumstantias particulares de lo rumèno et lo italiano, en neolatino havemos matre con -t-. De facto, en altros dialèctos italianos continúan exsistèndo fòrmas con -t- (como lo napolitano matre).

Finalemente, hi ha qualque casos (paucos) como tropare, onde necuno romance orientale (né lo italiano né lo rumèno ne necuna altra varietate) han conservato la paraula con -p-, -t- aut -k-. En plus, en lo caso de tropare, èst plus frequènte -v- que -b- perqué en múltiples romances la paraula èst uno prèsteto de lo francese. Independèntemente de cuestas circumstantias particulares, lo neolatino presènta las fòrmas que le son pròprias, en coherèntia con los casos anteriores (napo, sapere, etc.) et con totas las paraulas que sí exsisten con las consonantes originales et englobantes tanto en italiano quanto en rumèno (lèpre, etc.).

Como vedemos, uno de los critèrios de desegno de lo neolatino èst que cueste, idealemente, non deve dependere de la fortuna particulare de qualque lengua. Uno altro èst que deve presentare, idealemente, coherèntia intèrna. Non obstante, en lo desveloppamènto de lo neolatino se prènden en consideratione altrosí moltos altros critèrios (includèndo los de majoritate et actualitate). La(s) fòrma(s) selectionata(s) son cuella(s) positiva(s) secondo plus critèrios. Èst per cuesto que lèpre èst prefferíbile ad lèpore, malgrado essere cuesta variante plus englobante (vedete cui per qué). 

Comparemos acora los avantagges et inconvenièntes de trop-, trob- et trov-:




Como conclusione, la variante trop- non èst ideale por lo neolatino, perqué necuna de las 6 lenguas nationales romànicas presènta -p- actualemente et, en plus, lo latino haveva contropare (*trŏpāre èst una variante vulgare). Non obstante, trop- èst plus conveniènte que trob- et trov-.  
 
Versione: 26/12/21 (ampliata con lo exèmplo de pacare). Revisione: 16/12/23.